<<
>>

Иванова Н. Г. ЧАВАШ ЧЁЛХИПЕ ЛИТЕРАТУРИНЕ КУЛЬТУРАСЕН СЫХАНАВНЕ ТЁПЕ ХУРСА ВЁРЕНТЕССИ

Чаваш халахен пуласлахе усекен ару хайен таван ?ершывне, халахне хисепленинчен, унан камал-сипетне аша хывса аталаннинчен килет. Кун 5инчен шкул верентевен патшалах стандарченче, камал-сипет концепцийенче калана.

£бнб стандарт верену планне палартна чух урок хы??анхи е?-хеле терле майпа йеркелеме сенет. Кунта спорт, сывлаха ?иреплетесси, патриотла воспитани парасси, обществашан усалла е?е ява?тарасси, илемлех туйамне аталантарасси пысак выран йышана??е. Ё5 формисем терлерен пулма пулма пултара??е: кунта экскурсисем, кружок, 5авра сетел, конкурс, диспут, амарту, тепчев выранла пула??е. Шкул малашлахенчи теллевсем ?аксем:

- ачасене халах камале ыра енесемпе паллаштарасси, харпар хайне терес тыткалама ханахтарасси, обществари тиве?лехе анланма, хай вайне- пуларулахне шанма верентесси;

- ачасене класра, шкулта ирттерекен перлехи е?сене хутшанарасси, ?ынпа ?ын хушшинчи хутшанусене анланма пулашасси. Веренекенен маларах аса хывна социалла пелусене хаклама, мен пелнине хушантарса системалама, пурна?ри пуламсен пелтерешне, ?ыханулахне, кашнин уйрамлахне тата пер петемлехне анланса илме ханахтармалла;

- веренекенсем хайсем теллен, чуне туртнипе обществашан усалла е? тума пултармалла. £ак е?ре ачасене пу?арулла та тарашулла пулма хавхалантармалла. Ыра е?сем туна май весем таван халахшан, ?ер-шывшан усалла пулма пултарассине анлантармалла.

Ача чунне аталантарас, пуянлатас телешпе туна кашни утамах пысак пелтерешле. Ятарласа йеркелене кала?ура ачасем ырапа усала уйарма ханахаймаре? пулсан, ?акна конкретла е?ре, хушанура ?иреплетсе хавармалли ?ул-йер шырамалла. Ачасене ас парасси тата весен камал-сипетне аталантарасси тача ?ыханура пулмалла. Шкул ачи хай халахен историйепе, унан паттарлахепе, сумла ывале-хересемпе мана?ланма пелтер.

Чаваш тата вырас шкулесенчи чаваш челхипе литератури урокесенче, терле культурапа паллашса весем хушшинчи пер пеклехсемпе уйрамлахсене санана май, нацисем хушшинчи культура ?ыханаве них?ан та таталманнине, ялан аталаннине курса тамалли ?ул-йер шырамалла.

Таван челхесемпе литературасене, культурана верентне май паян кун «культурасен диалоге» текен концепци печеккенех шкула керсе пырать. Ике е ви?е челхе пелекен ?ын, терле культурари уйрамлахсемпе пер пеклехсене уйарса илсе, хайен пелевепе пултарулахне обществана туллин пама пултаре. Урокри кала?усенче кашни ача тиве?ле пелу иле, унан тенче кураме йеркелене, пултарулахе аталане.

Пурна? ?енелни учительсене те ?енелле е?леме хистет. Республика шкулесенчи чаваш челхипе литератури учителесем уроксенче «культурасен диалоге» концепцие пурна?ласа терле е?сем тава??е. Теслехрен, вырас тата чаваш шкулесенчи чаваш челхи урокесенче вырас фольклорне - ваттисен самахесене, каларашсене, юмахсемпе юрасене, культурари ытти пайар теслехсене чаваш халахен фольклор пуламесемпе танлаштара??е.

Вырас челхипе литературине верентекенсем хайсен программисенче наци-регион компонентне пысака хура??е, ана календарьпе тематика планесенче катарта??е. Чаваш челхипе литературине верентекенсен те ?ак теслехе тепе хурса уроксенче хайсен мелесемпе аслайесене е? планесенче катартса пырсан аван пулмалла.

Юлашки 3-4 ?ул хушшинче ?ене концепципе е?лес ыйтупа Мускавра терле асталах урокесемпе конкурссем пулче?. Вал конкурссенче Ра??ей каларса таратна хушусене тепе хуна. Чаваш учителесем Ра??ей шайенче те пите херетме??е. Теслехрен, 2009 ?улта Г.В.Абрамова (2 выран), 2010 ?улта А.А.Ядрицова (1 выран), 2011 ?улта М.Н.Печникова («Педагогикари пысак асталахшан» номинацире) Мускаври конкурссенчен ?ентерсе тавранче?.

Чаваш Республикин верену тата ?амраксен министерстви те чаваш челхипе литературине танлаштарулла мелпе верентес енепе теллевлен е?лет. Теслехрен, Шупашкар хулинчи 10-меш шкулта 2010-2011 верену ?улесенче 1- меш класра ятарласа челхене танлаштарулла мелпе верентессине тепе хуна. Перремеш класс ачисем ?ут ?анталак, е?, укеру, таша, тере урокесенче вырасла та чавашла та кала?а??е, пелу пуха??е, чавашла пуплеве аталантара??е.

Чаваш челхипе литератури учителесем культурасен танлаштаравне кашни ана?ла саманпах уса курса пурна?ла??е.

Вырас, тутар, мордва, чаваш тата ытти халах культурисен ?ыханавне катартса пама, анлантарма, ?акна урокан тиве?ле тапхаресене кертме пелмелле. Уроксенчи кану саманчесене те верентекенсем культура хутшанавен мелесене керте??е. Телехрен, чаваш челхинче «кам? тата «мен?» ыйтупа ыйтанакан самахсемпе вырас челхинчи «кто?» тата «что?» ыйтура таракан самахсене вайа мелепе ачасен асне хывма пулать.

Вырас тата чаваш шкулесенче чаваш литератури урокесенче монографилле темасене верентне май ?ырав?а пурна?епе пултарулахне чылай чух вырас писателесен пурна?епе пултарулахне танлаштаратпар. Хайлавсенчи санарланна темасемпе проблемасене палартса пер пеклехсемпе уйрамлахсене тупса палартма ханахтармалла. Митта Ва?лейен пурна?епе пултарулахне веренне май Солженицын, Берггольц, Шаламов, Забалоцкий пурна?есенчи фактсемпе темасен, проблемасен янаравне палартма пелмелле. Теслехрен, Василий Алентей, Метри Кипек, Илпек Микулайе, Ухсай Яккаве, Петер Хусанкай вар?а темипе ?ырна хайлавесене вырас ?ырав?исен хайлавесемпе танлаштарулла тишкерме, петемлетусем тума верентмелле. Алексей Фадеев, Василий Распутин, Юрий Бондарев, Алексей Твардовский, Маргарита Алигер, Василий Быков хайлавесенчи проблемасемпе теп санарсем, сюжет йересем чаваш ?ырав?исен пултарулахенче паларнине хак пама пултармалла. Хайлавсене тишкерне май уроксенче кашни жанр аталанавен ?ул-йерне, теп санарсен характеристикине, уйрам хайлаван шухашпа илемлех тата наци хай еверлехне палартма, ытти халах культурипе танлаштарса хаклама, ?иреплетсе пама пелмелле. Теслехрен, Петер Хусанкайпа Анна Ахматова та сава ярамесем хайлана. «Тилли юррисем» тата «Реквием» хайлавсенчи теленмелле пер пеклехсем тупса палартма пулать. £ырна вахат тарах ике хайлава та 30-меш 5улсенче ?ырна, ике хайлавенче те терме мотиве паларать. Хусанкай «Тилли юррисем» хайлава 1937-1938-меш 5улсенче термере ларна вахатра асра хайлана пулсан Ахматова вара 5ак 5улсенчех ывале 5инчен мен те пулин пелес тесе тана терме череченчи шухашсене «Реквием» сава ярамен теп шухашне хывна.

Хайлавсен пичетри историне илсен «Тилли юррисем» сава яраме 1962 5улта Шупашкарта таван челхепе, «Реквием» автобиографилле сава яраме 1963 5улта Мюнхенра ниме?ле, 1987 5улта Ра55ейра вырасла пичетленсе тухна.

Чаваш тата вырас литературинчи санарсене танлаштарса хак пани ачасене кашни халах менталитечен пелтерешле уйрамлахесене системалама ку е вал халах 5ине урах ку5па пахма, анланма верентет. Теслехрен, чаваш литератури урокесенче ачасем Нарспипе Сетнере Ромеопа Джулльета е Островскин Екатерина санарсене танлаштара??е, ?ака вара хайлав пафосепе проблеми санарсемпе геройсем урла менле у?алса пынине катартма кирле. £аван пекех Илпек Микулайен Шерккейне Г оголен Плюшкинепе, Скворцован Тамарине Айтматован Алтынайепе, Ухсайан Келпук мучине Твардовскин Теркинепе танлаштарса верентни аставам иреклехне, тимлехне, фантазие аталантарать, терле танлаштарусем туса анлан шухашлама, петемлетусем тума верентет.

Вырас тата чаваш культурин ?ыханаве чаваш тата вырас шкулесенче авалхи чавашсен тата вырассен ас-танпа камал-сипет культурин паллисене танлаштарни ачасен сисем-туйам пултарулахне устерме пулашать, таврари тенчене пелсе пына май терле ханахусем туянма хавхалантарать.

Чаваш тата вырас халах ?ырав?исен хайлавесенчи пурлах культурин паллисене тупса палартма, весен пелтерешне анлантарма пелни верентекенсене касаклантарнисер пу?не кашни халах культурине хисеплеме, хайне еверлехне туйса илме пулашать, терле халах ?ине урах ку?ма пахма хистет. Теслехрен, вырас халахен те чаваш халахен те ?и-пу?енчи тере-эреш тепре тана. £ана, ?уха, арка ве?не терепе эрешленин пытаранчак салтавесене у?амлатса калама пелни ачасене харпар хай шухашне енентерсе ?иреплеттерме пулашать.

Паянхи кун шкулсенче уса куракан ?ене технологисем шкул ачисене касаклантарса яма пултарасси ку? керетех. Проект, критикалла шухашлав, вайа, информаци, модуль, кейс технологисем каларса таратна кластер, синквэйн, ике е ви?е енле дневник, ИНСЕРТ, ТАСК-тепчев мелесемпе уса курса «культурасен диалоге» текен концепци каларса таратакан теллевсене, ачасен патриотлах туйамне, шухашлавпа аставам иреклехне, сисем-туйам пултарулахне аталантарассине пурна?лама пулатех.

<< | >>
Источник: Коллектив авторов. Этнопедагогика в глобальном образовательном пространстве : сб. научных трудов. 2012

Еще по теме Иванова Н. Г. ЧАВАШ ЧЁЛХИПЕ ЛИТЕРАТУРИНЕ КУЛЬТУРАСЕН СЫХАНАВНЕ ТЁПЕ ХУРСА ВЁРЕНТЕССИ:

  1. Иванова Н. Г. ЧАВАШ ЧЁЛХИПЕ ЛИТЕРАТУРИНЕ КУЛЬТУРАСЕН СЫХАНАВНЕ ТЁПЕ ХУРСА ВЁРЕНТЕССИ